Masyarakat Tanpa Tunai: Bersediakah Malaysia?

Namun, seseorang itu kini boleh sahaja keluar daripada rumah tanpa perlu membawa sebarang wang. Dengan hanya berbekalkan telefon pintar yang memiliki sambungan Internet yang baik sudah cukup memadai pada hari ini. Begitu juga dengan perniagaan-perniagaan yang kini boleh melakukan transaksi jual beli secara atas talian dengan begitu cepat.

Perkembangan teknologi yang berlaku dengan sangat pantas ini telah membina sebuah masyarakat yang tidak lagi bergantung kepada penggunaan wang secara fizikal sepenuhnya. Malah, golongan futuris meramalkan akan wujudnya sebuah masyarakat tanpa tunai (cashless society) di masa hadapan. 

Menurut Ensiklopedia Brittanica, masyarakat tanpa tunai merujuk kepada sebuah masyarakat yang tidak lagi menggunakan wang tunai dalam sebarang transaksi kewangan. Sebaliknya, invididu dan perniagaan dalam masyarakat tanpa tunai membuat pindahan wang antara mereka secara digital.

Kaedah pembayaran secara atas talian sebenarnya bukanlah sebuah benda yang baharu. Ia telah pun wujud sejak bertahun-tahun yang lepas. Misalnya, pada tahun 1995, Standford Credit Union telah melancarkan laman sesawang perkhidmatan bank yang pertama di dunia. Langkah yang dimulakan oleh Standford Credit Union ini telah diikuti oleh bank-bank lain.

Momentum tersebut juga telah mewujudkan kepelbagaian syarikat dan platform kewangan atas talian seperti PayPal, Google Pay dan Apple Pay. Perkara yang sama turut berlaku di Malaysia dengan kemunculan pelbagai platform pembayaran atas talian dan mudah alih seperti Touch ‘no Go eWallet yang telah dilancarkan pada tahun 2017.

Pandemik COVID-19 yang telah melanda dunia pada tahun 2020 merupakan antara faktor utama yang mendorong penggunaan perkhidmatan kewangan secara atas talian dengan lebih meluas. Langkah kawalan pergerakan yang dilaksanakan pada ketika itu telah mengehadkan sebahagian besar urusan-urusan yang lazimnya dilakukan secara fizikal, sekali gus menurunkan penggunaan wang tunai.  

Menurut Laporan Pembayaran Global (GPR) yang diterbitkan oleh FIS Global, sebuah syarikat fintech Amerika Syarikat, wang tunai hanya mewakili 17% sahaja daripada keseluruhan transaksi titik jualan (point of sale, POS) yang berlaku di peringkat global pada tahun 2022, iaitu penurunan mendadak berbanding 27% pada tahun 2018. FIS Global turut meramalkan bahawa penggunaan wang tunai dalam transaksi POS global akan terus menurun kepada kurang 10% menjelang tahun 2026.

Trend yang sama dapat dilihat di Malaysia, iaitu hanya 34% daripada transaksi POS yang dilakukan pada tahun 2022 menggunakan wang tunai. Manakala 66% lagi dibuat menerusi kaedah pembayaran elektronik seperti kad kredit, kad debit, e-dompet, kad prabayar dan pembiayaan POS (termasuklah skim pembiayaan kedai/bank dan skim Beli Dahulu Bayar Kemudian, BNPL). Penggunaan wang tunai bagi transaksi POS di Malaysia dijangka akan jatuh kepada 19% menjelang tahun 2026, menurut unjuran FIS Global. 

Transaksi titik jualan (POS) merujuk kepada transaksi kewangan yang berlaku ketika pelanggan membuat pembelian daripada perniagaan. Ia melibatkan pemindahan wang daripada pelanggan kepada akaun peniaga.

Data daripada Bank Negara Malaysia (BNM) menunjukkan jumlah transaksi pembayaran elektronik per kapita di Malaysia meningkat dari tahun ke tahun. Trend peningkatan yang ketara dilihat berlaku semasa fasa pasca pandemik, naik 31% tahun-ke-tahun kepada 291 transaksi pada tahun 2022. Ini bermaksud, secara puratanya, seorang rakyat Malaysia melakukan sebanyak 291 transaksi elektronik sepanjang tahun 2022.

Tidak dinafikan, perkhidmatan kewangan secara atas talian dan mudah alih memberikan berbagai-bagai manfaat dan penjimatan dari segi kos, ruang dan masa. Namun, terdapat beberapa risiko yang wajar diteliti di sebalik fenomena peralihan ke arah masyarakat tanpa tunai ini.

Pertama, jurang digital yang wujud dalam masyarakat. Akibat daripada jurang digital ini, tidak semua orang mempunyai akses yang sama rata kepada perkhidmatan kewangan atas talian. Ini terutamanya buat kumpulan rentan yang mudah tercicir seperti golongan miskin, warga emas serta mereka yang menetap di luar bandar dan pedalaman tanpa sambungan Internet yang baik. Jurang digital boleh wujud sama ada disebabkan oleh kekurangan material ataupun daya kognitif.

Misalnya, golongan miskin mungkin sukar untuk memperoleh akses kepada perkhidmatan kewangan atas talian disebabkan mereka tidak mampu untuk membeli peranti seperti telefon pintar serta pakej Internet yang berkualiti. Menurut Laporan Capaian ICT Oleh Isi Rumah 2022 oleh Jabatan Perangkaan Malaysia (DOSM), capaian Internet adalah setinggi 96.0% dalam kalangan isi rumah di Malaysia. Meskipun tinggi, namun tidak harus dilupakan masih wujud 4% isi rumah yang tidak mempunyai capaian Internet. 

Manakala menurut Tinjauan Pengguna Internet SKMM 2022, peratusan pengguna Internet di Malaysia telah meningkat kepada 92.7% pada tahun 2022, berbanding 88.7% pada tahun sebelumnya. Meskipun tahap penggunaan Internet semakin bertambah baik, masih terdapat individu yang tidak mempunyai akses sewajarnya. Sebagai contoh, 65% daripada responden yang menyatakan bahawa mereka bukan pengguna Internet dalam kajian ini adalah terdiri daripada kumpulan warga emas yang berusia 60 tahun dan ke atas. Antara punca yang menyebabkan mereka tidak menggunakan Internet ialah disebabkan mereka merasakan terlalu tua untuk belajar, kurang yakin atau mahir dan juga ketiadaan peranti.

Ringkasnya, latar belakang sosiodemografi memainkan peranan yang penting dalam menentukan akses seseorang individu itu kepada perkhidmatan kewangan atas talian. Namun begitu, ada sesetengah individu yang dikecualikan secara sistematik daripada mendapat akses yang sewajarnya. Sebagai contoh, ada antara golongan OKU yang mungkin tidak mengalami masalah dari sudut material dan kognitif untuk menggunakan perkhidmatan kewangan atas talian. Namun, mereka mungkin sukar untuk mengaksesnya berikutan sistem dan reka bentuk perkhidmatan kewangan atas talian yang tidak mesra dan mendiskriminasikan mereka.

Menurut Projek OKU Rights Matter, terdapat beberapa halangan yang sering dihadapi golongan OKU dalam mengakses perkhidmatan kewangan atas talian di negara ini. Antaranya ialah polisi perbankan yang tidak konsisten buat golongan OKU serta laman sesawang dan aplikasi perbankan yang tidak mesra OKU.

Begitu juga dengan jurang digital yang wujud antara kawasan bandar dan luar bandar. Memetik laporan DOSM sebentar tadi, capaian Internet bagi isi rumah di kawasan luar bandar adalah sebanyak 89.1%, sembilan mata peratusan lebih rendah jika dibandingkan dengan kawasan bandar (98.1%). Antara puncanya ialah disebabkan oleh faktor kos yang tinggi. Menurut kajian Nancy Bundan et al. (2021), kos pemasangan bagi 1 kilometer gentian di kawasan luar bandar di Sarawak boleh mencecah sehingga RM30,000. 

Kos penyediaan Internet yang tinggi di kawasan luar bandar mungkin dilihat tidak berbaloi, lebih-lebih lagi jika permintaan daripada penduduk setempat adalah tidak memberangsangkan. Namun begitu, sekiranya pelaburan bagi membina infrastruktur yang baik tidak digiatkan, perkara ini hanyalah akan memburukkan lagi jurang digital yang telah sedia wujud. 

Dalam pada itu, pelaksanaan program bantuan sosial Kerajaan seperti insentif tunai e-Madani sebanyak RM100 baru-baru ini yang diagihkan sepenuhnya menerusi platform pembayaran digital telah menyebabkan berlakunya insiden keciciran. Meskipun ramai dalam kalangan rakyat Malaysia memiliki telefon pintar, tidak semua orang biasa menggunakan aplikasi-aplikasi mudah alih seperti Shopee, MAE Maybank, Touch N’ Go atau Setel yang mana merupakan platform utama bagi membuat permohonan e-Madani. Akibatnya, ada individu-individu tidak menerima menerima insentif tersebut, walaupun mereka hakikatnya layak. 

Situasi di atas menyebabkan berlakunya apa yang disebut sebagai ralat pengecualian (exclusion error). Lebih malang, ada sesetengah individu yang menerima insentif tersebut, walaupun mereka sebenarnya tidak layak, atau dikenali sebagai ralat kemasukan (inclusion error). Hal ini terutamanya buat mereka yang memiliki kelebihan kerana lebih mahir dalam mengendalikan aplikasi-aplikasi tersebut serta pandai memanipulasi data seperti pendapatan bagi membolehkan mereka menerima bantuan sosial Kerajaan.   

Kedua-dua masalah ini sering wujud dalam pengagihan bantuan-bantuan sosial Kerajaan. Memetik kajian Malaysian Ageing and Retirement Survey (MARS) yang dijalankan Pusat Penyelidikan Kesejahteraan Sosial (SWRC), 45.1% isi rumah yang tidak menerima bantuan sosial menyatakan bahawa mereka sebenarnya memerlukannya. Manakala, 42.9% isi rumah yang menerima bantuan sosial mengakui sebaliknya. Apabila ditanya mengenai pengalaman mereka membuat permohonan bantuan sosial, 32.5% responden mendedahkan bahawa mereka tidak tahu mengenai kewujudan bantuan-bantuan ini. Mereka juga tidak tahu bagaimanakah cara untuk membuat permohonan.    

Oleh itu, agenda pemerkasaan ekonomi digital dan penyertaan kewangan harus digerakkan secara lebih menyeluruh dalam kalangan masyarakat bagi memastikan tiada golongan yang tercicir. Polisi dan reka bentuk perkhidmatan kewangan atas talian juga harus bebas daripada segala bentuk diskriminasi, terutamanya buat kumpulan rentan. Program bantuan sosial Kerajaan mestilah dirangka dan dilaksana dengan mengambil kira  

Kedua, risiko keselamatan dan privasi data. Di Malaysia, hampir setiap hari dilaporkan berlakunya kes-kes penipuan scam secara atas talian yang kadangkalanya membabitkan kerugian sehingga ratusan ribu ringgit. Bahkan, ada sesetengah mangsa scam hilang simpanan peribadi yang telah dikumpul bertahun-tahun dalam sekelip mata sahaja. 

Kerugian akibat aktiviti scam atas talian di Malaysia mencecah RM2.6 bilion antara tempoh 2019 sehingga Mei 2022, memetik kenyataan bekas Timbalan Menteri Kewangan 1, Datuk Seri Ahmad Maslan di Parlimen. 

Antara punca perkara ini mudah berlaku, selain kecuaian pengguna, ialah juga disebabkan oleh insiden kebocoran data. Menurut Jabatan Perlindungan Data Peribadi (JPDP), secara puratanya, sebanyak 15 kes kebocoran data dilaporkan pada setiap minggu bagi tempoh separuh pertama tahun 2023. Kes-kes kebocoran data ini berlaku melibatkan syarikat-syarikat besar seperti TM, AirAsia, Carousell dan iPay88. Malah, agensi-agensi Kerajaan seperti PERKESO turut dilanda masalah yang sama.

Meskipun urusan pembayaran dan pembelian kini lebih mudah secara atas talian, pengguna berdepan dengan risiko-risiko seperti serangan siber dan kebocoran data. Scammer-scammer juga semakin licik mengeksploitasi segala peluang serta kelemahan yang wujud pada perkhidmatan kewangan atas talian. 

Hal ini kerana maklumat-maklumat yang tertentu akan disimpan semasa transaksi-transaksi ini dilakukan bagi tujuan rekod dan memudahkan urusan pembayaran yang ingin dilakukan di masa hadapan. 

Sebagai contoh, pembelian yang dilakukan secara atas talian lazimnya memerlukan maklumat-maklumat pembeli seperti nama, alamat tempat tinggal, nombor telefon, alamat e-mel dan sebagainya. Pembeli juga akan diminta untuk mengisi maklumat-maklumat perbankan seperti nama pengguna, kata laluan serta maklumat kad kredit/debit bagi melengkapkan pembayaran. Apabila serangan siber berlaku, maklumat-maklumat sebeginilah yang berisiko bocor. Menurut Laporan Penipuan Tahunan 2022 yang diterbitkan Gogolook, 73% daripada nombor telefon yang dimiliki lebih 21 juta rakyat Malaysia telah bocor dan dijual kepada scammer. Laporan yang sama turut mendedahkan tiga maklumat utama yang sering bocor data di Malaysia ialah kata laluan, nombor telefon dan nama mangsa.

Tahap keselamatan serta penguatkuasaan undang-undang yang lemah merupakan antara faktor utama kebocoran data mudah berlaku. Hanya 25 buah syarikat yang telah dikenakan denda sejak tahun 2017 akibat kes kebocoran data, menurut CyberSecurity Malaysia (CSM). Jumlah denda yang dikenakan juga adalah sangat sedikit, iaitu purata hanya RM24,000 bagi setiap syarikat.

Di samping itu, penggunaan perkhidmatan kewangan atas talian juga meninggalkan jejak digital yang mungkin tidak selesa buat sesetengah individu yang menghargai privasi mereka. Jejak digital yang ditinggalkan ini berisiko dimanipulasi oleh perniagaan-perniagaan untuk mempengaruhi corak pembelian atas talian dan meningkatkan jualan mereka. Namun, di satu sudut yang lain, jejak digital memudahkan agensi penguatkuasaan untuk memantau transaksi kewangan yang berlaku dalam negara, khususnya bagi membendung aktiviti jenayah seperti pengubahan wang haram.  

Maka, kawal selia dan penguatkuasaan undang-undang yang lebih tegas diperlukan bagi memastikan ekosistem perkhidmatan kewangan atas talian adalah selamat untuk para pengguna. Kes-kes kebocoran data perlu dikenakan denda yang lebih tinggi supaya ia tidak berulang lagi di masa hadapan, sepertimana yang diamalkan di negara-negara maju. Sebagai contoh, Meta, syarikat induk Facebook telah dikenakan denda €265 juta oleh Suruhanjaya Perlindungan Data Ireland pada tahun 2021 kerana mengalami kebocoran data sehingga mendedahkan lebih 500 juta data pengguna. Di samping itu, kesedaran perlu dipupuk dalam kalangan rakyat Malaysia supaya lebih berwaspada dalam mendepani ancaman scam.

Ketiga, risiko tabiat kewangan yang tidak berhemah. Perkembangan dalam perkhidmatan kewangan atas talian telah memberikan kesan yang positif kepada industri e-dagang. Menurut DOSM, transaksi e-dagang di Malaysia mencecah RM1.09 trilion pada tahun 2021. Namun begitu, pembelian secara atas talian yang begitu mudah dengan hanya beberapa klik sahaja berisiko menyebabkan seseorang individu itu terjebak dengan sikap pembelian yang tidak berhemah. 

Hal ini kerana jika dibandingkan dengan pembelian menggunakan wang tunai, pembeli setidak-tidaknya nampak secara nyata berapakah duit yang perlu dibelanjakan bagi membeli sesuatu barang. Maka, secara teorinya adalah lebih mudah untuk mereka mengawal perbelanjaan. Sebaliknya, pembeli hanya nampak duit mereka secara maya semasa membuat pembelian atas talian, lalu menyebabkan mereka lebih mudah untuk membeli sesuatu barang tanpa berfikir panjang. Situasi ini mewujudkan fenomena bias kognitif yang dipanggil sebagai ‘cashless effect’.

Perkara ini bertambah buruk dengan kewujudan pelbagai alternatif pembayaran yang ditawarkan kepada pembeli, termasuklah dengan kaedah berhutang seperti kad kredit serta beli sekarang & bayar kemudian (BNPL). 

Perkara ini wajar dipandang serius memandangkan industri e-dagang dijangka akan terus berkembang dengan pesat di masa hadapan. Menurut FIS Global, industri e-dagang di Malaysia dijangka berkembang pada kadar tahunan sebanyak 16% antara tahun 2022 dan 2026, iaitu pertumbuhan kelapan tertinggi di dunia. Malaysia juga meletakkan sasaran untuk meningkatkan saiz pasaran e-dagang kepada RM1.65 trilion menjelang 2025.

Sekiranya isu ini tidak dibincangkan dengan serius, ia akan memburukkan lagi masalah keberhutangan tinggi yang melanda rakyat Malaysia. Menurut Bank Negara Malaysia, nisbah hutang isi rumah kepada KDNK Malaysia adalah bersamaan 89.0% setakat Disember 2021, antara yang tertinggi di rantau Asia Tenggara. Antara tahun 2019 hingga April 2023, seramai 2,162 individu diisytihar muflis di negara ini akibat hutang kad kredit. 

Apa yang perlu dilakukan ialah dengan mendidik masyarakat supaya lebih berhemah dalam berbelanja, khususnya semasa membuat pembelian secara atas talian. Namun, langkah ini tidak akan berkesan tanpa kerjasama yang baik antara semua pihak. 

Sebagai contoh, Kerajaan menerusi institusi-institusi pendidikan seperti sekolah dan universiti boleh memainkan peranan mereka dengan membuat kempen kesedaran mengenai kepentingan berbelanja secara berhemah. Namun, usaha ini akan menjadi sia-sia sekiranya institusi-institusi yang menawarkan perkhidmatan kewangan atas talian seperti bank dan platform e-dompet hanya memikirkan keuntungan semata-mata dengan terus menerus menawarkan pelbagai jenis pinjaman dan kaedah pembayaran alternatif tanpa menerangkan risiko jangka panjang dengan baik. Akibatnya, yang akan menjadi mangsa adalah orang awam.